शेती ही विज्ञान आणि कला दोन्ही आहे. अन्नाची वाढती मागणी आणि जमिनीचा शाश्वत वापर करण्याच्या गरजेमुळे नवनवीन शेती तंत्रज्ञान आजमावले जात आहे. यातीलच एक प्रभावी पद्धत म्हणजे आंतरपीक पद्धती (Intercropping), जिथे एकाच जमिनीत दोन किंवा अधिक पिके एकत्र घेतली जातात. ही पद्धत जागेचा प्रभावी वापर करते, उत्पादन वाढवते, जमिनीचे आरोग्य सुधारते आणि एकाच प्रकारच्या पिकामुळे होणाऱ्या जोखमांना कमी करते.
या लेखात, आंतरपीक पद्धतीचा वापर करून एकाच शेतातून दोन पिके यशस्वीपणे कशी काढायची यावर चर्चा करू. तुम्ही लहान शेतकरी असाल किंवा शाश्वत शेती पद्धती शोधत असाल, तर हा मार्गदर्शक लेख तुम्हाला उपयुक्त ठरेल.
Image credit: www.chatgpt.com
आंतरपीक म्हणजे काय?
आंतरपीक म्हणजे एकाच शेतात दोन किंवा अधिक पिके जवळजवळ लावण्याची पद्धत. एकच पीक घेणाऱ्या (Monocropping) पद्धतीच्या तुलनेत, आंतरपीक वेगवेगळ्या पिकांच्या वैशिष्ट्यांचा उपयोग करून एक परस्पर फायदेशीर पर्यावरण तयार करते.
आंतरपीक प्रकार
- ओळीने आंतरपीक (Row Intercropping): पिके आलटून-पालटून ओळीत लावतात.
- पट्टी आंतरपीक (Strip Intercropping): रुंद पट्ट्यांमध्ये पिके लावतात, ज्यामुळे वेगळ्या प्रकारे कापणी करणे सोपे होते.
- मिश्र आंतरपीक (Mixed Intercropping): पिके ओळीशिवाय, गोंधळून लावली जातात.
- रिले आंतरपीक (Relay Intercropping): एक पीक घेतल्यानंतर त्याच जमिनीत दुसरे पीक लावले जाते, आधीचे पीक कापणीपूर्वी तयार होते.
पिकांच्या प्रकारानुसार आणि शेताच्या रचनेनुसार योग्य प्रकार निवडावा.
आंतरपीक पद्धतीचे फायदे
- जमिनीचा प्रभावी वापर: कमी जागेत अधिक उत्पादन.
- जमिनीचे आरोग्य सुधारते: काही पिके नायट्रोजन तयार करतात, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता वाढते.
- कीटक नियंत्रण: काही पिके कीटकांना पळवून लावतात, ज्यामुळे रासायनिक कीटकनाशकांची गरज कमी होते.
- जोखम कमी होते: विविध पिकांमुळे एकूण नुकसानाची शक्यता कमी होते.
- उत्पन्न वाढते: योग्य पिके निवडल्यास उत्पादन जास्त मिळते.
योग्य पिकांची जोडी कशी निवडावी?
आंतरपीक यशस्वी होण्यासाठी पिकांची सुसंगतता महत्त्वाची आहे. यासाठी खालील गोष्टींचा विचार करा:
1. पोषण गरजा
एकाच वेळी एकमेकांशी स्पर्धा होणार नाही अशा पोषण गरजा असलेली पिके निवडा.
उदाहरण: मका (नायट्रोजन शोषक) आणि सोयाबीन (नायट्रोजन तयार करणारे).
2. मुळ्यांची खोली
जमिनीच्या वेगवेगळ्या स्तरांचा वापर करण्यासाठी उथळ मुळे असलेली आणि खोल मुळे असलेली पिके जोडा.
उदाहरण: गाजर (खोल मुळे) आणि मुळे लहान असलेली कोशिंबिरीची पिके.
3. वाढीचे स्वरूप
वेगळ्या पद्धतीने वाढणारी पिके निवडा.
उदाहरण: उंच पीक मका आणि जमिनीत पसरणारे भोपळे.
4. कापणीची वेळ
वेगवेगळ्या वेळेत तयार होणारी पिके निवडा, ज्यामुळे एकाच वेळी सगळे पीक कापण्याचा ताण कमी होईल.
उदाहरण: मुळा (लवकर तयार होणारे) आणि टोमॅटो (जास्त वेळ लागणारे).
5. कीटक आणि रोग प्रतिकारकता
समान कीटक किंवा रोग आकर्षित करणारी पिके टाळा.
एका शेतातून दोन पिके काढण्यासाठी पद्धतशीर मार्गदर्शन
1. जमिनीची तयारी करा
- जमिनीची गुणवत्ता तपासा.
- सेंद्रिय खत किंवा शेणखत मिसळून जमिनीची सुपीकता वाढवा.
- मोकळी जमीन मऊसर आणि पाणी साठण्यासाठी योग्य बनवा.
2. लेआउट आखा
- ओळीच्या पद्धतीसाठी पिकांच्या ओळी समांतर ठेवा.
- सूर्यप्रकाश आणि पोषणासाठी पिकांमध्ये पुरेशी जागा ठेवा.
- मिश्र पद्धतीसाठी पिकांची वाढीची सुसंगती तपासा.
3. बियाणे लावा
- हळू वाढणारे पीक आधी लावा, नंतर झपाट्याने वाढणारे पीक जोडा.
उदाहरण: मका आधी लावून नंतर त्याच्या रांगांमध्ये सोयाबीन लावता येईल.
4. पाणी आणि खत व्यवस्थापन
- प्रत्येक पिकाच्या गरजेनुसार पाणी द्या.
- ठिबक सिंचनाचा वापर करून पाण्याचा कार्यक्षम वापर करा.
- पिकांमधील पोषण गरजेनुसार योग्य खत निवडा.
5. तण आणि कीटक नियंत्रण
- तण दूर करण्यासाठी झाडांच्या आजूबाजूला मल्चिंग करा.
- नैसर्गिक कीटकनाशकांचा वापर करा, जसे की निम तेल.
6. कापणी करा
- वेगवेगळ्या वेळेत तयार होणाऱ्या पिकांपासून सुरूवात करा.
उदाहरण: टोमॅटो आणि मुळ्यांपैकी मुळे लवकर काढता येतात. - एकत्र तयार झालेली पिके काढताना शेजारील झाडांना नुकसान होणार नाही, याची काळजी घ्या.
यशस्वी आंतरपीक उदाहरणे
- मका आणि सोयाबीन:
मका सोयाबीनला आधार देतो, तर सोयाबीन मोक्याच्या ठिकाणी नायट्रोजन सोडतो. - गाजर आणि कांदे:
कांदे गाजरांना आकर्षित होणाऱ्या कीटकांना पळवून लावतात. - टोमॅटो आणि तुळस:
तुळस टोमॅटोला चांगला स्वाद देतो आणि हानिकारक कीटकांना दूर ठेवतो. - भोपळे आणि मका:
भोपळ्याचे झाड मुळांवर तण वाढण्यापासून रोखते.
शेतकऱ्यांच्या अनुभवातून शिकवा
भारतामधील एका लहान शेतकऱ्याचा अनुभव घ्या. रवी कुमार यांनी मर्यादित जमीन आणि साधनसंपत्ती असतानाही आंतरपीक पद्धतीचा अवलंब केला. त्यांनी टोमॅटो आणि झेंडूची पिके एकत्र घेतली. झेंडूने मुळे होणाऱ्या कीटकांना दूर ठेवले, ज्यामुळे टोमॅटोचे उत्पादन सेंद्रिय पद्धतीने चांगले झाले. परिणामी, रवी यांना ३०% जास्त उत्पादन मिळाले आणि खर्च कमी झाला.
आंतरपीक पद्धतीतील आव्हाने
- व्यवस्थापनाचा ताण: वेळेवर नियोजन आणि देखरेख करावी लागते.
- स्पर्धा: चुकीची पिके निवडल्यास पोषण, पाणी आणि सूर्यप्रकाशासाठी स्पर्धा होऊ शकते.
- कापणीची अडचण: काहीवेळा एकत्र कापणी करताना अडथळे येतात.
- कीटकांचा प्रादुर्भाव: काही पिके एकमेकांना हानी पोचवणारे कीटक आकर्षित करू शकतात.
यशस्वी आंतरपीकासाठी टिप्स
- लहान सुरुवात करा: आधी छोट्या भागात प्रयोग करा.
- नोंदी ठेवा: कोणती पिके यशस्वी झाली हे नोंदवून ठेवा.
- साथी पिके निवडा: एकमेकांना फायदेशीर ठरणारी पिके निवडा.
- तज्ज्ञांची मदत घ्या: स्थानिक कृषी तज्ज्ञांशी सल्लामसलत करा.
निष्कर्ष
आंतरपीक पद्धती ही शेतीत क्रांती घडवू शकते. योग्य पिकांची निवड, मातीची काळजी, आणि संसाधनांचे प्रभावी व्यवस्थापन करून शेतकरी अधिक उत्पादन मिळवू शकतात.
जर तुम्ही शेतीत नवीन असाल किंवा अनुभवी शेतकरी असाल, तरीही आंतरपीक पद्धती हा प्रयोग करण्यासारखा आहे. यंदाच्या हंगामात हा प्रयोग करून बघा आणि तुमचे यश आमच्यासोबत शेअर करा!