युरिया खत शेतीत मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाणारे नायट्रोजन-आधारित खत आहे. त्याच्या कमी खर्च, जास्त नायट्रोजन सामग्री आणि उपयोगितेच्या मर्यादांमुळे ते विशेष लोकप्रिय आहे. मात्र, त्याचा चुकीचा वापर पिकांचे उत्पादन कमी करतो आणि पर्यावरणाला हानी पोहोचवतो. यामुळे, शेतकऱ्यांसाठी युरिया खताचा योग्य आणि परिणामकारक वापर कसा करावा, याविषयी मार्गदर्शन येथे दिले आहे.
युरिया खत म्हणजे काय?
युरिया हे नायट्रोजनयुक्त रासायनिक खत असून त्यात 46% नायट्रोजन असतो, जे इतर सर्व ठोस खतातील सर्वाधिक आहे. मातीवर टाकल्यानंतर युरिया हायड्रोलायसिस प्रक्रियेद्वारे अमोनियम आणि नायट्रेटमध्ये रूपांतरित होते, ज्याचा सहजपणे पिकांना उपयोग होतो.
नायट्रोजनचे महत्त्व का आहे?
नायट्रोजन हे झाडांच्या वाढीसाठी अत्यंत गरजेचे पोषणतत्त्व आहे.
- क्लोरोफिलचे उत्पादन: नायट्रोजनमुळे झाडांमध्ये क्लोरोफिल तयार होतो, जो प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेसाठी आवश्यक आहे.
- प्रथिनांची निर्मिती: झाडांची वाढ, फुलांची निर्मिती आणि फळधारणा यासाठी प्रथिनांची गरज असते, ज्यासाठी नायट्रोजन महत्त्वाचा घटक आहे.
- आरोग्यदायक झाडे: नायट्रोजनची योग्य मात्रा झाडांचे आरोग्य सुधारते, पाने हिरवी व तजेलदार ठेवते आणि उत्पादन वाढवते.
युरिया खताचे फायदे
उच्च नायट्रोजन सामग्री: जास्त प्रमाणात पोषणमूल्य.
कमी खर्च: नायट्रोजन मिळवण्याचा स्वस्त स्रोत.
विविध उपयोग: धान्य, फळे, भाजीपाला इत्यादी पिकांसाठी उपयुक्त.
साठवण आणि हाताळणी सोपी: योग्य प्रकारे कोरड्या ठिकाणी साठवले असता दीर्घकाळ टिकते.
युरिया खताचा परिणामकारक वापर कसा करावा?
1) माती व पिकांची गरज ओळखा :
मातीचे परीक्षण: मातीतील पोषणतत्वांची स्थिती, pH आणि सेंद्रिय घटक तपासून नायट्रोजनची कमतरता समजून घ्या.
पिकांची गरज: वेगवेगळ्या पिकांना नायट्रोजनची वेगवेगळी गरज असते. उदाहरणार्थ, गहू आणि तांदळासाठी मध्यम तर मका व उसासाठी अधिक नायट्रोजन लागतो.
2) योग्य वेळ निवडा :
वाढीचा टप्पा: पिकांच्या जोरदार वाढीच्या टप्प्यात खत द्यावे. बहुतेक पिकांसाठी हे वानस्पतिक वाढीच्या टप्प्यात किंवा फुलांपूर्वी असते.
पावसाळ्यात टाळा: जड पावसाच्या आधी किंवा दरम्यान खत देणे टाळा, अन्यथा खत वाहून जाईल.
3) योग्य पद्धतीने खत वापरा :
ब्रॉडकास्टिंग: खत पसरवून लगेच मातीमध्ये मिसळा.
बँड प्लेसमेंट: पिकांच्या मुळांच्या जवळ खत ठेवा, पण अतिशय जवळ ठेवल्यास मुळे जळण्याचा धोका असतो.
फोलिअर स्प्रे: पानांवर द्रव स्वरूपात फवारणी करा, पण 1–2% द्रावणाचा वापर करा.
स्प्लिट ऍप्लिकेशन: एकूण युरियाचे प्रमाण विभागून विविध वेळांवर वापरा.
4) नायट्रोजनची हानी टाळा :
युरिया खताचा वापर करताना नायट्रोजनच्या हानीचे मुख्य तीन प्रकार आहेत:
- वायुरूप नायट्रोजनचे उडणे: मातीवर टाकल्यानंतर लगेच मातीमध्ये मिसळले नाही, तर अमोनिया वायूच्या स्वरूपात नायट्रोजन हवेत उडतो.
- पाण्याद्वारे वाहून जाणे: पावसाच्या पाण्यामुळे नायट्रोजन वाहून जाऊ शकतो.
- जमिनीच्या आत नायट्रोजनची घट: नायट्रोजन जास्त प्रमाणात वापरल्यास तो जमिनीत अडकतो आणि मातीची सुपीकता कमी होते.
हानी टाळण्यासाठी उपाय:
शेडनेट लागवड: यामुळे हवामानातील बदलांचा परिणाम कमी होतो.
प्लास्टिक मल्चिंग: माती झाकून ठेवल्यास खताचे पोषणतत्त्व टिकून राहते.
पिकांसाठी युरियाचे प्रमाण (साधारण मार्गदर्शन)
गहू: 100–120 किलो/हेक्टरी (दोन फळ्यात).
तांदूळ: 80–120 किलो/हेक्टरी (तीन फळ्यात).
मका: 120–180 किलो/हेक्टरी (तीन फळ्यात).
ऊस: 150–200 किलो/हेक्टरी (तीन टप्प्यांत).
पर्यावरण व टिकाऊ शेती
युरिया खताचा योग्य वापर केला नाही, तर पर्यावरणीय समस्या उद्भवू शकतात:
- पाण्याचे प्रदूषण: नायट्रोजन जमिनीतून वाहून जाऊन भूजल प्रदूषित करू शकतो.
- हरितगृह वायू उत्सर्जन: युरियाच्या प्रक्रियेमुळे नायट्रस ऑक्साइड (एक हरितगृह वायू) उत्सर्जित होतो.
- जमिनीची अम्लता: दीर्घकाळ युरियाचा एकट्याचा वापर केल्यास जमिनीचा pH कमी होतो.
टिकाऊ पद्धतींचा अवलंब करा:
- नैसर्गिक खतांसोबत युरियाचा वापर करा.
- आधुनिक उपकरणे जसे की माती चाचणी उपकरणे आणि GPS-आधारित प्रणाली वापरा.
- पीक फेरपालट, आंतरपीक लागवड, आणि सेंद्रिय खतांचा वापर वाढवा.
शेतकऱ्याचा यशस्वी अनुभव
महाराष्ट्रातील रामेशने तांदळाच्या पिकावर तीन टप्प्यांत युरिया खताचा वापर केला आणि खत मातीमध्ये त्वरित मिसळले. पुढच्या हंगामात त्याला उत्पादनात 20% वाढ झाली आणि खर्च 15% कमी झाला.
सुरक्षितता उपाय
- साठवण:
- युरिया कोरड्या, गार जागी ठेवा.
- ओलसर हवामानापासून वाचवा.
- हाताळणी:
- हातमोजे, मास्क आणि डोळ्यांचे संरक्षण करणारे चष्मे वापरा.
- युरिया हाताळल्यानंतर हात धुवा.
- वाहतूक:
- युरिया घट्ट बंद पॅकेजमध्ये ठेवा.
- पावसापासून संरक्षणासाठी वाहन झाकून ठेवा.
निष्कर्ष
युरिया खताचा योग्य वापर केल्यास उत्पादनात मोठी वाढ होते आणि टिकाऊ शेतीला प्रोत्साहन मिळते. शेतकऱ्यांनी माती व पिकांची गरज ओळखून, योग्य वेळी, योग्य पद्धतीने खताचा वापर करावा. यासोबत टिकाऊ पद्धतींचा अवलंब केल्यास पर्यावरणाचे रक्षण होते आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी सुपीकता टिकवता येते.